Μπορεί στις μέρες μας να μην συναντάμε στα βοσκοτόπια της Νιάλας τις νερομάνες του παρελθόντος. Ούτε τα κονάκια των κτηνοτροφικών οικογενειών που κάποιες δεκαετίες πίσω έφταναν και τα εκατό. Από τα σπλάχνα της, ωστόσο, εξακολουθούν να εκβάλλουν κάμποσοι χείμαρροι, οι οποίοι κατεβαίνοντας προς τα κάτω μετατρέπονται σε ρέματα. Ένα από αυτά, το Κουφαλόρεμα, στα ανατολικά της Νιάλας, αφού περάσει δίπλα από το συνοικισμό της Σάικα, γίνεται ποτάμι. Είναι ο Άσπρος ποταμός, ο οποίος ρέει πλάι σε έναν άλλον οικισμό του Καροπλεσίου, την Αγιαγάθη, και λίγο παρακάτω εκβάλλει στον Μέγδοβα. Πλέον ο Άσπρος, από ποτάμι όπου τα νερά του ρέουν ελεύθερα μετατρέπεται σε έναν σωλήνα νερού που θα εξυπηρετεί το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο που κατασκευάζει η εταιρεία “Ενεργειακή Δράση”.
Η άδεια παραγωγής 0,99MW ηλεκτρικής ενέργειας χορηγείται το μακρινό 2006. Στη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που καταθέτει η εταιρεία προβλέπεται η κατασκευή αγωγού μήκους 1.830 μέτρων, για να εκτρέπει το νερό και να λειτουργεί το εργοστάσιο. Για σχεδόν δύο χιλιόμετρα το ποτάμι θα ερημώσει, με ό,τι συνέπειες μπορεί να επιφέρει αυτό στο οικοσύστημά του: τα ψάρια δεν θα μπορούν να μετακινηθούν, τα υδάτινα ενδιαιτήματα θα καταστραφούν και η παρόχθια βλάστηση θα αλλάζει καθώς θα στεγνώνει η κοίτη.
Η ελάχιστη οικολογική παροχή (ΕΟΠ) νερού που προβλέπεται σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως καθορίζεται με έναν «γραφειοκρατικό» τρόπο, παίρνοντας υπόψιν τον μέσο όρο μετρήσεων του νερού που γίνεται είτε τους καλοκαιρινούς μήνες (και προβλέπει την κάλυψή του κατά 30%) είτε τον Σεπτέμβριο (κάλυψή του κατά 50%).
Συνήθως ξεφυλλίζοντας τις περιβαλλοντικές μελέτες των μικρών υδροηλεκτρικών εργοστασίων διαβάζουμε τη δέσμευση ότι, όταν η παροχή νερού στο ποτάμι πέφτει κάτω από το όριο που έχει τεθεί θα διακόπτεται η λειτουργία του εργοστασίου για να διοχετεύεται ξανά το νερό σε αυτό. Ακόμα και αν παραβλέψουμε το γεγονός ότι στην πραγματικότητα κανένας ελεγκτικός μηχανισμός δεν υπάρχει για να διαφυλάξει την τήρηση αυτών των δεσμεύσεων (εδώ δεν υπάρχει κανένας ελεγκτικός μηχανισμός για να βάζει φρένο στις ψεύτικες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων για τέτοια έργα), δεν πρέπει να αγνοήσουμε πως οι απότομες μεταβολές στην ροή του νερού προκαλούν γρήγορες και βίαιες αλλαγές στο οικοσύστημα οι οποίες εξαντλούν τους οργανισμούς που ζουν σε αυτό, καθιστώντας έτσι την επιβίωση τους σχεδόν αδύνατη.
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε να παραθέτουμε επιστημονικά επιχειρήματα σχετικά με την ερήμωση και την καταστροφή που προκαλούν στα ποτάμια τα μικρά υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Δεν θα θέλαμε όμως το κείμενο να γίνει τεχνικό. Υπάρχει ένα βασικό ερώτημα το οποίο δεν απαιτεί κάποια πρότερη θεωρητική επεξεργασία για να το διατυπώσεις. Είναι ένα ερώτημα κοινής λογικής. Και θα θέλαμε να σας το θέσουμε: τί δουλειά έχει ένα εργοστάσιο (γιατί τέτοια είναι τα μικρά υδροηλεκτρικά) μέσα σε ένα ποτάμι; Εκείνες τις εποχές, όταν ένα εργοστάσιο χτιζόταν ΠΛΑΪ σε ένα ποτάμι και ξεσηκώνονταν οι τοπικές κοινωνίες μπροστά στο φόβο μόλυνσής του, τις έχουμε ξεπεράσει; Για να είμαστε έτοιμοι και έτοιμες σήμερα να δεχτούμε ένα εργοστάσιο ΜΕΣΑ σε ένα ποτάμι; Τί δουλειά έχει μία εταιρεία να αποφασίζει πόσο νερό χρειάζεται να τρέχει σε ένα ποτάμι;
Τί σημαίνει το νερό να διοχετεύεται στο ιχθυοτροφείο που είναι 400 μέτρα πιο κάτω από το έργο μέσω μίας «ειδικής βάνας»; Είναι μία άλλη εκδοχή του «αν θέλεις νερό τώρα θα πρέπει να έρθεις σε μένα» που είχε ειπωθεί σε ένα καφενείο της Οξυάς από έναν εκπρόσωπο μίας άλλης εταιρείας που σχε- διάζει μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στα ποτάμια εκείνου του χωριού;
Το ποτάμι που ονομάστηκε ρέμα
Η επιστήμη της υδρολογίας διακρίνει τα φυσικά υδατορεύματα σε τρεις κατηγορίες: τα ρέματα ή ρύακες που έχουν νερό μόνο όταν βρέχει, τους χειμάρρους που η ροή τους είναι εποχιακή και έχουν ορμητική ροή νερών και τους ποταμούς που η ροή τους είναι συνεχής αλλά η ποσότητά τους διακυμαίνεται εποχιακά γύρω από μία μέση τιμή. Όποιος έχει ζήσει τον Άσπρο, όποιος τον έχει περπατήσει, τον έχει κολυμπήσει ή τον έχει κατέβει κάνοντας ράφτινγκ γνωρίζει πολύ καλά ότι δεν πρόκειται για ένα ρέμα αλλά για έναν ποταμό. Ένας ποταμός με πλούσιο οικοσύστημα, μία μικρή ζούγκλα στην καρδιά των Αγράφων.
Σε ένα κείμενο που μοιράστηκε το καλοκαίρι στο Καροπλέσι και υπογράφοταν από έναν κάτοικο της περιοχής, τον Απόστολο Χαβδούλα, τίθονταν το ερώτημα: «Ποιός ιθύνων νους, ποιός φωστήρας βάφτισε τον παραπόταμο του Μέγδοβα-Ταυρωπού ρέμα και όχι ποτάμι; Ο όγκος νερού του «Άσπρου», ειδικά τον χειμώνα, είναι μεγάλος. Ακόμα και στην Καβαλιώρα, υπάρχει το λεγόμενο «ποταμάκι». Άν ο «Άσπρος» είναι ρέμα, τότε τι είναι το «Δαιμονόρεμα», το «Κοσκολόρεμα»; Ρυάκια;». Επικοινωνήσαμε με τον Απόστολο και συζητήσαμε πάνω σε αυτό. «Ο Άσπρος συνδέεται με τον Μέγδοβα. Ο Μέγδοβας πριν γίνει το φράγμα στην λίμνη, είχε πολύ νερό. Ο Άσπρος κάποιες φορές μπορεί να έχει αρκετά περισσότερο νερό απ’ τον Μέγδοβα. Σε κάποια σημεία η κοίτη του είναι 150 μέτρα, με πλατάνια κ.τ.λ.. Κάποιες φορές, σχεδόν 80 μέτρα, η κοίτη καλυπτόταν από νερό. Νερό όχι ένα μέτρο, αλλά είχε μπόλικο. Και με τον Ιανό έγινε χαμός, λέγανε ότι το νερό σχεδόν έφτανε μέχρι επάνω στη γέφυρα».
Η γλωσσική υποβάθμιση του ποταμού σε ρέμα αποσκοπεί στην απαξίωση της οικολογικής και κοινωνικής του σημασίας. Ο Απ. Χαβδούλας κάτοικος Αγιαγάθης, ενός οικισμού του Καροπλεσίου με 15-17 σπίτια τα οποία εκτείνονται κατά μήκος του ποταμού θυμάται ότι «αυτό το τμήμα του Άσπρου ήταν η «παραλία» της Αγιαγάθης. Εμείς τα παιδικά μας χρόνια εκεί μαθαίναμε κολύμπι, εκεί ψαρεύαμε πέστροφες, χέλια και άλλα ψάρια, από εκεί μαζεύαμε ξύλα για το τζάκι μετά τις «κατεβασιές» του χειμώνα, από εκεί ποτίζαμε και πίναμε νερό, από εκεί ακούγαμε από το σπίτι μας τη βοή του νερού του Άσπρου».
Λαϊκές συνελεύσεις στο χωριό και θεσμικές διευθετήσεις
Δύο λαϊκές συνελεύσεις που γίνονται στο χωριό, τον Σεπτέμβριο του 2007 και τον Νοέμβριο του 2008, λίγο μετά την έκδοση άδειας παραγωγής στην εταιρεία, αποφασίζουν ότι είναι αντίθετες στην κατασκευή του υδροηλεκτρικού εργοστασίου. Μετά από κάθε λαϊκή συνέλευση, συγκαλείται και το τοπικό συμβούλιο του Καροπλεσίου το οποίο λαμβάνει ανάλογες αρνητικές αποφάσεις. Το 2013 η εταιρεία επανέρχεται με νέο αίτημα κατασκευής του έργου, αυτήν την φορά προς τον Δήμο της Καρδίτσας, στον οποίο ανήκει πλέον διοικητικά η περιοχή. Τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς λαϊκή συνέλευση στο χωριό επιβεβαιώνει τις προηγούμενες αρνητικές αποφάσεις των κατοίκων για το έργο. Τον Ιούλιο του 2013 το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Καρδίτσας, υπό την δημαρχία του Κ. Παπαλού, θα λάβει ομόφωνη απόφαση υπέρ της κατασκευής του έργου θεωρώντας ότι είναι «οικολογικό κοινωφελούς σκοπού». Είχε προηγηθεί θετική γνωμοδότηση της Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου που έφτασε να παρομοιώσει το εργοστάσιο με «ένα σύγχρονο νερόμυλο ή ένα σύγχρονο μαντάνι». Λίγους μήνες αργότερα η Περιφέρεια Θεσσαλίας θα εγκρίνει κατά πλειοψηφία και τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εταιρείας. Οι θεσμικές διευθετήσεις του έργου μπαίνουν σε μία σειρά. Τον Απρίλιο του 2015 το δημοτικό συμβούλιο της Καρδίτσας, αυτή τη φορά υπό τη δημαρχία του Φ. Αλεξάκου, κατά πλειοψηφία θα γνωμοδοτήσει θετικά για τη μελέτη οριοθέτησης του Άσπρου στο σημείο όπου θα κατασκευαστεί το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο. Στην τελική απόφαση καταγράφεται ότι το συμβούλιο συμμερίζεται τον προβληματισμό των κατοίκων και θεωρεί ότι πιθανότατα η ζημιά θα είναι μεγαλύτερη του οφέλους από την παραγωγή ρεύματος, γι’ αυτό και δεσμεύεται για τον έλεγχο της τήρησης των νόμιμων διαδικασιών όταν θα ξεκινήσουν τα έργα. Με άλλα λόγια, ενώ το δημοτικό συμβούλιο αναγνωρίζει ότι θα επέλθει ζημιά στο ποτάμι από την κατασκευή του έργου, το εγκρίνει σαν τέτοιο και δηλώνει ότι θα επιβλέπει αν θα τηρούνται όλες οι νόμιμες διαδικασίες κατά τη συντέλεση της καταστροφής! Ο λόγος των αιθουσών την εξουσίας απέναντι στην κοινή λογική!
Η έναρξη των εργασιών
Στις αρχές του καλοκαιριού έγιναν αντιληπτές από κατοίκους οι πρώτες εργασίες στον Άσπρο. Εκσκαφείς να ισοπεδώνουν το ποτάμι και σωλήνες να τοποθετούνται για την εκτροπή του νερού. «Κόβονται εκατοντάδες πλατάνια, σκλήθρα και λεύκες. Γίνονται παρεμβάσεις που στέλνουν το νερό εκεί που τους βολεύει, γίνονται μόνιμες κατασκευές για την προστασία των αγωγών που θα μεταφέρουν το νερό στο σταθμό παραγωγής» μας λέει ο Απ. Χαβδούλας. Τον Ιούλιο η Ανοιχτή Συνέλευση Ενάντια στην Πράσινη Ανάπτυξη και τα Αιολικά στα Άγραφα έκανε παρέμβαση στο σημείο των έργων και κάλεσε σε ανοιχτή συζήτηση στην πλατεία Καροπλεσίου για την οργάνωση των επόμενων κινήσεων. «Η πράσινη ανάπτυξη έρχεται να τον ισοπεδώσει, αφήνοντας ρημαγμένο τοπίο, για να χορτάσει τις τσέπες της. Τα ποτάμια και τα βουνά μας αποτελούν την ταυτότητα του τόπου μας και την ιστορία του και είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη ζωή των κατοίκων, συνθέτοντας ένα από τα ομορφότερα οικοσυστήματα στην Ελλάδα. Βαριά η κληρονομιά να υπερασπιστούμε το περιβάλλον του τόπου μας, την Ιστορία της Αντίστασης και της Ελευθερίας».
Ωστόσο, η εγρήγορση των κατοίκων είναι δυσανάλογη της κρίσμης στιγμής που βρισκόμαστε. Κατά βάση οι οικογένειες που ζουν στον οικισμό της Αγιαγάθης, που βρίσκεται σε άμεση επαφή με το ποτάμι είναι αυτές που έχουν αναστατωθεί. Κάποιοι ντόπιοι επέλεξαν τα χωματουργικά μεροκάματα στα έργα. Και κάποιοι άλλοι την εθελοτυφλία εν μέσω αόριστων φημών περί ανταποδοτικών οφελειών του χωριού.
Και ο Άσπρος καταστρέφεται. Ο χαρτογράφος της περιοχής θα πρέπει στις νέες εκδόσεις του χάρτη των ανατολικών Αγράφων να σκεφτεί με τί σύμβολο θα αποτυπώσει τα πρώην ποτάμια που έγιναν σωλήνες του νερού. Και εμείς να νοσταλγούμε εκείνες τις φανταστικές καταβάσεις του ποταμού, χαμένοι μέσα στα πλατάνια και τις λεύκες, παρατηρώντας τις βίδρες που προσπαθούσαν να κοντοσταθούν όρθιες στηριζόμενες στην ουρά τους.