Υπάρχουν πολλοί λόγοι να μιλήσεις για έναν ποταμό. Σχεδόν τόσοι όσοι και τα βιώματα του καθενός και της καθεμιάς που έχουν μεγαλώσει στις όχθες του, που έχουν στήσει γύρω απ’ αυτόν τις εμπορευματικές λειτουργίες και την κάλυψη των διατροφικών αναγκών της κοινότητάς τους. Είτε μιλάμε για αστικό είτε για επαρχιακό περιβάλλον, η ύπαρξη ενός ποταμού εξασφαλίζει μια σειρά ευκολιών και προσβάσεων, ικανών για την εγκατάσταση ενός οικισμού γύρω απ’ αυτόν. Και στη συνέχεια, επενδύεται με τις ιστορίες – και τις μυθολογίες – των ανθρώπων που τον ζουν. Όταν ένας ποταμός κινδυνεύει με ερήμωση και τσιμεντοποίηση, έχεις ακόμα περισσότερους λόγους να μιλήσεις γι’ αυτόν. Πριν καμπόσους μήνες, σούρουπο, σε μια πλατεία ενός ημιορεινού χωριού των ανατολικών Αγράφων, ένας πιτσιρικάς γραπωμένος στα γόνατα του πατέρα του αναρωτιόνταν, με αφοπλιστική αφέλεια. Τι γυρεύει ένα εργοστάσιο μέσα στην κοίτη ενός ποταμού; Η απάντηση, όσο απλή και αν ήταν, προκάλεσε αρχικά μειδίαμα. Ίσως γιατί επρόκειτο για ένα ερώτημα που παραμένει ακόμη ανοιχτό και διαπραγματεύσιμο μεταξύ ενηλίκων. Τι να απαντήσεις στο παιδί;
«Τι στο διάολο τους θέλουνε τόσους σωλήνες, έχει πήξει ο τόπος στους σωλήνες» *
Lost Bodies, Σωλήνες
Στο προηγούμενο τεύχος γράφαμε για το μικρό υδροηλεκτρικό στον Κερασιώτη ποταμό, οι εργασίες του οποίου ολοκληρώθηκαν την άνοιξη του 2020 και, λίγους μήνες μετά, τα ορμητικά νερά το πήραν και το σήκωσαν. Ωστόσο, η εταιρεία κατασκευής του, η «Ενεργειακή Δράση» με πρόεδρο και διευθύνων σύμβουλο τον Βάιο Ποζιό, επιμένει. Όχι μόνο για την ανακατασκευή του εργοστασίου στον Κερασιώτη, αλλά και για την κατασκευή ακόμα δύο νέων εργοστασίων σε ποτάμια που τροφοδοτούν με νερό την λεκάνη απορροής της λίμνης Πλαστήρα: τον Μεγάλο Ποταμό στη Φυλακτή και τον Καριτσιώτη. Σε αυτόν τον τελευταίο θα επικεντρωθούν οι παρακάτω γραμμές, στα σχέδια για την κατασκευή ενός μικρού υδροηλεκτρικού εργοστασίου παραγωγής 1,57MW ενέργειας. Σχέδια τα οποία επανέρχονται για δεύτερη φορά, μετά τα αρχικά του 2006. Και τα οποία, όπως και τότε, συναντούν τις πρώτες σθεναρές αντιδράσεις των κατοίκων της Καρύτσας.
Το ποτάμι
Ο ποταμός Καρυτσιώτης δημιουργείται από τη συνένωση δύο ρεμάτων, λίγο μετά τον οικισμό του Καρβασαρά. Το ρέμα του Μπούνου, το οποίο εκβάλλει από τα νότια του Βουτσικακίου, μέσα από την σπηλιά του Καϊμακιά, και το ρέμα της Καρυάς, το οποίο εκβάλλει από τα ανατολικά του Βοϊδολίβαδου. Ο Καρυτσιώτης καταλήγει στη λίμνη Πλαστήρα αποτελώντας κομμάτι της ευρύτερης υδρολογικής της λεκάνης. Τα πεντακάθαρα νερά του διατρέχουν μία ήρεμη κοιλάδα, καταπράσινη από τα πυκνά δάση ελάτης, πλατανιών, δρυός, ιτιών, κρανιών και καρυδιών. Στις όχθες του, μέσα στα χρόνια, έχουν αναπτυχθεί διάφοροι παραποτάμιοι οικισμοί – το Μέγα Ρέμα, ο Καρβασαράς, ο Έλατος, η Καρυά, η Καρύτσα, το Χόλιανο, η Λογγά, το Πετρωτό – κάποιοι από τους οποίους εξακολουθούν σήμερα να έχουν μόνιμους κατοίκους. Στην ευρύτερη πανίδα του ποταμού καταγράφονται δεκάδες είδη ερπετών, πτηνών, αμφίβιων και θηλαστικών, οκτώ από τα οποία είναι προστατευμένα από την Σύμβαση της Βέρνης, ανάμεσά τους και οι σπάνιες δίβρες. Η ροή του είναι συνεχής και σταθερή όλες τις εποχές του χρόνου, σε αντίθεση με την μελετητική υποβάθμισή του σε ρέμα προκειμένου να εξυπηρετηθούν επενδυτικά σχέδια στην κοίτη του.
ΦΩΤΟ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΡΧΑΝΙΩΤΗΣ. ΜΕΓΑ ΡΕΜΑ, ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΪΜΑΚΙΑ.
Το χρονικό
Η πρώτη άδεια παραγωγής για την κατασκευή μικρού υδροηλεκτρικού ισχύος 1,99MW στον Καρυτσιώτη, κοντά στον οικισμό Λογγά, δόθηκε το 2005 από το τότε Υπουργείο Ανάπτυξης. Τα επόμενα χρόνια υπήρξαν μια σειρά τροποποιητικών αποφάσεων τόσο ως προς την ισχύ του εργοστασίου όσο και ως προς την τελική χωροθέτησή του. Την ίδια στιγμή, η εταιρεία είχε καταθέσει μία ακόμη αίτηση για την κατασκευή ενός δεύτερου εργοστασίου, μικρότερης ισχύος – 0,88MW –, εκεί όπου το ρέμα της Καρυάς συναντάει τον Καρυτσιώτη. Η γνωστοποίηση των σχεδίων προκαλεί τις πρώτες αντιδράσεις, αρχικά σε θεσμικό επίπεδο. Για το θέμα καλούνται να αποφασίσουν τα αυτοδιοικητικά συμβούλια της ευρύτερης περιοχής, είτε επειδή αυτό προβλέπεται από την γραφειοκρατική διαδικασία είτε γιατί το θέμα τίθεται μετ’ επιτάσεως από κατοίκους του χωριού.
Οι (τότε) νομαρχίες Ευρυτανίας και Καρδίτσας όπως και οι δήμοι Αγράφων και Νεβρόπολης, απορρίπτουν την μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) της εταιρείας, άλλοτε ομόφωνα και άλλοτε κατά πλειοψηφία. Το καλοκαίρι του 2007, το τοπικό συμβούλιο της Καρύτσας παίρνει ομόφωνη αρνητική απόφαση. Στην τεκμηρίωσή της, μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι το προτεινόμενο έργο δεν πρόκειται να λειτουργήσει, καθώς το νερό του ποταμού δεν επαρκεί ούτε για την άρδευση των παραποτάμιων οικισμών, ή τη λειτουργία του νερόμυλου και των ιχθυοτροφείων, παρά μόνο για τη συντήρηση της δικής του χλωρίδας και πανίδας. Καταγγέλλει ότι η υδρολογική μελέτη της εταιρείας δεν εμπεριέχει στοιχεία από τον Καρυτσιώτη αλλά συγκριτικά δεδομένα από μετρήσεις που έγιναν πριν 20 χρόνια σε ένα άλλο ποτάμι, νοτιότερα, τον Αγραφιώτη.
Η Γενική Διεύθυνση Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης γνωμοδοτεί επίσης αρνητικά για το έργο. Καταγράφει την ιχθυοπανίδα του ποταμού, ενώ επισημαίνει ότι ένα περίπου χιλιόμετρο πιο πέρα από την σχεδιαζόμενη εγκατάσταση του εργοστασίου στην Λογγά, εκεί όπου τα ρέματα της Καρυάς και του Μπούνου ενώνονται και σχηματίζουν τον Καρυτσιώτη, προβλέπεται η κατασκευή ενός ακόμη μικρού υδροηλεκτρικού από την ίδια εταιρεία. Επισημαίνεται ότι το ποτάμι είναι ήδη επιβαρυμένο από τις παράνομες αμμοληψίες και από τις καταρρεύσεις πρανών που οφείλονται στις διανοίξεις δρόμων. Τέλος, σαν εικόνα από ένα μέλλον που ζήσαμε πριν τρία χρόνια, η γνωμοδότηση αναφέρει ότι δεν προσδιορίζονται ποσοτικά οι ενδεχόμενες πλημμυρικές αιχμές του ρέματος, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο επίτασης τυχόν πλημμυρικών φαινομένων εξαιτίας των κατασκευαστικών εργασιών.
Κορύφωση εκείνων των θεσμικών κινήσεων ήταν η προσφυγή στο ΣτΕ (το 2010) από τους τότε δήμους Αγράφων, Νεβρόπολης και Λίμνης Πλαστήρα, την κοινότητα Καρύτσας Δολόπων και κάποιων κάτοικων του χωριού. Το 2016 η οριστική απόφαση του πέμπτου τμήματός του, που εξετάζει υποθέσεις που άπτονται της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, ακυρώνει τα όποια σχέδια για την κατασκευή των δύο υδροηλεκτρικών εργοστασίων μέσα στον Καρυτσιώτη.
Δράσεις των κατοίκων
Τον Αύγουστο του 2008 δημιουργείται η Φυσιολατρική Οικολογική Ομάδα Καρύτσας Δολόπων – Επιτροπή Σωτηρίας του Καρυτσιώτη, η οποία ενημερώνει τους κατοίκους της περιοχής για τις συνέπειες της κατασκευής του εργοστασίου μέσα στο ποτάμι. «Σήμερα από εμάς, τους κατοίκους και τους φίλους του Καρυτσιώτη, ξεκινάει μια προσπάθεια να καταγγείλουμε την προκλητικά επιχειρούμενη ’’δωρεάν παραχώρηση’’ (=ξεπούλημα) μιας δημόσιας προστατευόμενης δασικής έκτασης που αποτελεί μνημείο της φύσης, σε μια ιδιωτική κερδοσκοπική εταιρεία καθώς επίσης και αγώνας να εμποδίσουμε την καταστροφή του Καρυτσιώτη και του τόπου μας απ’ την σχεδιαζόμενη λειτουργία δύο υδροηλεκτρικών σταθμών και την απώλεια φυσικού πλούτου αξίας δυσανάλογα μεγαλύτερης απ’ την προβλεπόμενη να παραχθεί ηλεκτρική ενέργεια», γράφει στο αρχικό της κείμενο.
Η Φυσιολατρική Οικολογική Ομάδα καλεί σε ανοιχτή συγκέντρωση στα τέλη εκείνου του μήνα στη θέση Βαένη, στην γέφυρα διασταύρωσης του Μέγα Ρέματος με τον Καρβασαρά. Θα πλαισιωθεί από κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της λίμνης Πλαστήρα και των παραποτάμιων οικισμών του Καρυτσιώτη, καθώς και από μέλη του Ελληνικού Ορειβατικού Συλλόγου Καρδίτσας. Το κοινό ψήφισμα των συγκεντρωμένων εκφράζει «την αγανάκτησή μας για την απειλούμενη καταστροφή του Καρυτσιώτη από τις εκτεταμένες και χωρίς όφελος (οικονομικό, κοινωνικό, φυσιολατρικό, πολιτισμικό) καταστροφικές παρεμβάσεις που θα πραγματοποιηθούν σε περίπτωση υλοποίησης των έργων δημιουργίας των μικρών υδροηλεκτρικών».
Η εταιρεία επανέρχεται
Σήμερα, επτά χρόνια μετά την οριστική ακύρωση των έργων από το ΣτΕ, η «Ενεργειακή Δράση» επανέρχεται με σχέδια για την κατασκευή ενός υδροηλεκτρικού εργοστασίου ισχύος 1,57MW στο ίδιο περίπου σημείο με το 2016. Σύμφωνα με τη μελέτη, το σημείο υδροληψίας βρίσκεται στα 949 μέτρα και μέσω αγωγού 2,4 χιλιομέτρων το νερό θα εκτρέπεται για να κατευθυνθεί προς το εργοστάσιο, που θα κατασκευαστεί στα 867 μέτρα. Ο Καρυτσιώτης για σχεδόν δυόμιση χιλιόμετρα, το 1/3 περίπου του συνολικού του μήκους, δεν θα ρέει στη φυσική του κοίτη, αλλά μέσα από έναν σωλήνα προκειμένου να μεταφερθεί το νερό στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο. Σε αυτά τα χιλιόμετρα της κοίτης του θα ρέει μια ελάχιστη ποσότητα νερού, όπως αυτή προκύπτει μέσα από μια σειρά μαθηματικών αλγόριθμων σε συνάρτηση με τις μετρήσεις της ποσότητας νερού που ρέει στο ποτάμι καθ’ όλον τον κύκλο των εποχών του χρόνου. Μία ποσότητα η οποία δεν εξασφαλίζει απαραίτητα την επιβίωση και την ισορροπία της χλωρίδας και της πανίδας του οικοσυστήματος.
Η κοίτη του Καρυτσιώτη μεταβλήθηκε βίαια κατά τα πλημμυρικά φαινόμενα του «Ιανού», τον Σεπτέμβριο του 2020. Στην απόληξή του στην λίμνη Πλαστήρα, στην διασταύρωση για Έλατο, εξαφάνισε την γέφυρα του περιφερειακού δρόμου. Λίγο ψηλότερα εξαφάνισε το ιχθυοτροφείο και το μαγαζί εστίασης των αδερφών Μίσσα, ένα ιδιαίτερο «τοπόσημο» για το νομό αλλά και τους επισκέπτες της ευρύτερης περιοχής της λίμνης. Είναι κάτι παραπάνω από δεδομένο ότι εάν τα προηγούμενα σχέδια των υδροηλεκτρικών εργοστασίων είχαν πραγματοποιηθεί μετά τον «Ιανό» όλες αυτές οι εγκαταστάσεις απλά δεν θα υπήρχαν, όπως συνέβη άλλωστε και στον Κερασιώτη. Τα τσιμέντα και οι σωλήνες θα ήταν ένα σύνολο από μπάζα τα οποία είτε θα κατέληγαν στον βυθό της λίμνης είτε θα ξεβράζονταν αριστερά και δεξιά στις όχθες του Καρυτσιώτη και θα παρέμεναν εκεί, ιδιότυπα μνημεία ενός αδηφάγου κύκλου καπιταλιστικής κερδοφορίας σε βάρος της φύσης. Η χαρτογράφηση και η οριοθέτηση της – νέας μετά από εκείνα τα πλημμυρικά φαινόμενα –κοίτης του ποταμού δεν έχει πραγματοποιηθεί, οπότε οποιοδήποτε σχέδιο για τσιμεντένιες κατασκευές μέσα σε αυτήν απλά φλερτάρει με τον παραλογισμό.
Επαγρύπνηση και άμεσα αντανακλαστικά
Μπροστά στα ξαναζεσταμένα σχέδια τα αντανακλαστικά των κατοίκων αποδεικνύονται άμεσα. Οι κοινότητες Καρύτσης, Καρβασαρά, Βραγγιανών και Μπελοκομύτη σε κοινή ανακοίνωσή τους εκφράζουν την απόλυτη αντίθεσή τους στην σχεδιαζόμενη κατασκευή του μικρού υδροηλεκτρικού. Αναφέρουν ότι η εταιρεία αμφισβητεί την ύπαρξη ιχθυοπανίδας στο ποτάμι, ότι σημαντικό μέρος του έργου βρίσκεται εντός προστατευόμενης περιοχής Natura – κάτι το οποίο αναγνωρίζει και η περιβαλλοντική μελέτη και η Ειδική Οικολογική Αξιολόγηση, χωρίς ωστόσο να προτείνουν μέτρα προστασίας της –, προβλέπει αυθαίρετες επεμβάσεις αλλά και λήψη υλικών από την κοίτη του, ενώ η εκτροπή του νερού σε σωλήνα για 2,4 χλμ. αποκλείει την χρήση του για τωρινές ή μελλοντικές ανάγκες άρδευσης κτημάτων της περιοχής. Ομόφωνη αρνητική απόφαση έχει πάρει και ο δήμος της Λίμνης Πλαστήρα.
Ο Κώστας Παΐσης είναι ο άνθρωπος που ως δικηγόρος έτρεξε το 2010 την προσφυγή στο ΣτΕ και τις υπόλοιπες νομικές ενέργειες των τότε δήμων που είχαν εμπλακεί. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του που δημοσιοποιήθηκε στον τοπικό τύπο αναφέρεται αναλυτικά στο χρονικό του αγώνα που έχει προηγηθεί και στα επίδικα μπροστά στα οποία βρισκόμαστε και αυτήν την φορά. «Είναι ένα ποτάμι που συνδέει την κοινότητα Καρύτσας με τις γειτονικές κοινότητες Καρβασαρά και Μπελοκομύτη, ενώ συνδέει επίσης την Καρύτσα με τους παραποτάμιους οικισμούς της Μέγα-Ρέμα, Χόλιανο, Λογγά, Σμείξη και αποτελεί προπάντων βασικό σημείο κοινής αναφοράς όλων αυτών των τοπικών κοινωνιών. Από παιδί έχω ζήσει κι εγώ κοντά στο ποτάμι, στο περιβάλλον του έχω έντονα βιώματα απ’ τα νεανικά μου χρόνια και γι’ αυτό ας μου συγχωρεθεί η εμφανής συναισθηματική φόρτισή μου, όταν αναφέρομαι εδώ σ΄ αυτό και στην τύχη του. Ο Καρυτσιώτης βρίσκεται σε μια περιοχή, η οποία έχει πληγεί όσο καμία άλλη από τον κυκλώνα «Ιανό», ο οποίος στο πέρασμά του προκάλεσε στην κοίτη και τις παρόχθιες περιοχές ανυπολόγιστη καταστροφή και ήδη έχουν γίνει εκ μέρους του Δήμου ενέργειες για την αποκατάσταση των ζημιών του ποτάμιου οικοσυστήματος, το οποίο χρειάζεται αρκετό χρόνο ειδικής προστασίας και ηρεμίας για να επανέλθει στην προηγούμενη κατάστασή του.
Μάλιστα μετά την πλημμύρα που προκάλεσε ο «Ιανός» η κοίτη του ποταμού διευρύνθηκε σε τέτοιο σημείο και σε τέτοια έκταση, που να μην είναι πλέον εφικτό να οριοθετηθεί με ασφάλεια το ποτάμι ώστε να υπάρξουν εγκαταστάσεις και έργα μέσα στο χώρο αυτό, πέραν του ότι για την οριοθέτηση αυτή απαιτείται έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, το οποίο δεν προσκομίζει η εταιρία του έργου, διότι απλώς δεν υπάρχει». Και καταλήγει θέτοντας το δίλημμα «ή θα βάλουμε εδώ και τώρα φρένο στα παράλογα ιδιωτικά κερδοσκοπικά επιχειρηματικά σχέδια και συμφέροντα για υδροηλεκτρικά έργα στον Καρυτσιώτη ή θα βάλουμε οριστικά ταφόπλακα στο ίδιο το ποτάμι, γιατί αν τελικά επιτραπεί με οποιοδήποτε τρόπο η κατασκευή των έργων αυτών, το τέλος ενός ιστορικού ποταμού, ενός μνημείου της φύσης, είναι απολύτως βέβαιο».
«Το νερό και τα ορεινά ρέματα είναι δημόσιο αγαθό και όχι βορά στις ορέξεις των λεγόμενων επενδυτών», αναφέρει σε ανακοίνωσή της η Ανοιχτή Συνέλευση Ενάντια στην Πράσινη Ανάπτυξη και τα Αιολικά στα Άγραφα. Και συνεχίζει: «Αυτοί οι ’’επενδυτές’’ είναι οι μοναδικοί ευεργετημένοι, που με παχυλές επιδοτήσεις και εγγυημένες υψηλές τιμές ρεύματος θα κερδοσκοπούν, ενώ αντιθέτως όλοι οι υπόλοιποι θα πληρώνουμε αυτό το ρεύμα όλο και ακριβότερα. Πεδίο κερδοσκοπίας έχει ήδη στηθεί με τα υδροηλεκτρικά και αιολικά εργοστάσια παραγωγής ρεύματος. Έτσι, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των τοπικών κοινωνιών, σχεδιάζεται το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στον Καριτσιώτη ποταμό, το μεγαλύτερο υδατόρεμα της λεκάνης απορροής που χύνεται στη Λίμνη Πλαστήρα». Η συνέλευση θέτει και το πολύ σημαντικό ζήτημα των αδειών χρήσης νερού στο οποίο έχουμε αναφερθεί και εμείς επανειλημμένα μέσα από τις σελίδες του περιοδικού. Στο πώς δεσμεύεται ο υδάτινος πλούτος στα χέρια λίγων ιδιωτών επενδυτών (ελλήνων ή ξένων) με ότι κινδύνους αυτό μπορεί να συνεπάγεται.
Ειρωνείες και ισολογισμοί
Η εταιρεία Environment Consultants με έδρα τα Τρίκαλα, στην μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που εκπόνησε για λογαριασμό της «Ενεργειακής Δράσης», σε διάφορα σημεία της φροντίζει να την επενδύει με ειρωνείες και φληναφήματα. Για περιβαλλοντικές φανφάρες των υπερμάχων της παρθένας φύσης και για τις πέστροφες του ποταμού που αυτοί νοιάζονται και για τις οποίες συμπεριλαμβάνουν εναλλακτικές, παρόλο που οι κάτοικοι λένε ότι αυτές πια δεν υπάρχουν. Ανάμεσα στα εκτεταμένα copy paste των περιβαλλοντικών μελετών δια-
φορετικών έργων ανά την επικράτεια, στα λίγα σημεία όπου μπορεί να διατυπώνεται η επί τούτου αξιολογική κρίση των μελετητών βλέπουμε μέσα από το ύφος και την ειρωνεία τα χιλιόμετρα που χωρίζουν τους ανθρώπους που πονάνε τον τόπο τους από τα γραφεία που εκπονούν επενδυτικά σχέδια και ισολογίζουν τη φύση με ευρώ. Γι’ αυτό και τους είναι δύσκολο να αντιληφθούν γιατί οι «διακριτικές προσεγγίσεις» και οι απλόχερες υποσχέσεις για την εξασφάλιση της συναίνεσης και της σιωπής των ανθρώπων που οργανώνονται και αντιδρούν στα σχέδιά τους, δεν πιάνουν τόπο.
Ότι γράφαμε πριν κάποιους μήνες εξακολουθεί να ισχύει. Η υπόθεση των μικρών υδροηλεκτρικών εργοστασίων στα ποτάμια των Αγράφων εμπεριέχει μία πολύ σημαντική παράμετρο η οποία είναι πέρα και έξω από τις όποιες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, από τις επιμέρους εγκρίσεις ή απορρίψεις των έργων από τις σχετικές υπηρεσίες. Είναι μια παράμετρος που τη βιώσαμε πρόσφατα με τον πιο βίαιο και πονεμένο τρόπο. Εάν κάτι μάθαμε από τα πλημμυρικά φαινόμενα του «Ιανού» το φθινόπωρο του 2020, τόσο στα βουνά όσο και στον κάμπο, είναι ότι το κάθε ποτάμι, το κάθε ρέμα, ο κάθε «ξεριάς», που μπορεί μια φορά την εικοσαετία να το βλέπουμε να κατεβάζει νερό, υπάρχει λόγος που η φύση το έχει δημιουργήσει εκεί. Και είναι απαραίτητο να έχει ελεύθερο ρου των νερών του, χωρίς φράγματα και σωλήνες.